De mythe van een 'echt Nederlands' zuivelproduct: melk is niet zo onschuldig als het lijkt | opinie

Janette Bosma • 13-01-2023 Dagblad van het Noorden

'𝐃𝐞 𝐦𝐲𝐭𝐡𝐞 𝐯𝐚𝐧 𝐞𝐞𝐧 '𝐞𝐜𝐡𝐭 𝐍𝐞𝐝𝐞𝐫𝐥𝐚𝐧𝐝𝐬' 𝐳𝐮𝐢𝐯𝐞𝐥𝐩𝐫𝐨𝐝𝐮𝐜𝐭: 𝐦𝐞𝐥𝐤 𝐢𝐬 𝐧𝐢𝐞𝐭 𝐳𝐨 𝐨𝐧𝐬𝐜𝐡𝐮𝐥𝐝𝐢𝐠 𝐚𝐥𝐬 𝐡𝐞𝐭 𝐥𝐢𝐣𝐤𝐭'

Melk is onlosmakelijk verbonden met de Nederlandse cultuur, stelt Janette Bosma. Melk wordt gezien als puur, natuurlijk en groen, maar die mythe klopt niet.

Het nieuwe jaar is voor velen het moment van goede voornemens. Een belangrijk voornemen ieder jaar is om gezonder en bewuster te eten. Een goed moment om een vegetarisch of veganistisch dieet te proberen met bijvoorbeeld de Nationale Vegan Challenge die tot 30 januari loopt.

Hoewel de consumptie van melkproducten daalt in Nederland, is dierlijke zuivel nog altijd de norm boven plantaardige alternatieven. Een belangrijke factor hierin is dat melk een hardnekkig onderdeel is van de Nederlandse identiteit.

De kracht van ‘pure’ en ‘natuurlijke’ melk is onlosmakelijk verbonden aan de Nederlandse cultuur. Het etiket van melk is beperkt en eenvoudig: what you see is what you get . In Mythologies schreef de Franse filosoof Roland Barthes over de mythe van wijn in Frankrijk die overeenkomsten vertoont met wat melk is voor Nederland. In Frankrijk is wijn meer dan een drankje. Het is het drankje van de arbeidersklasse en sociale gelegenheden. Deels omdat het symbool staat voor bloed en heiligdom. Deels omdat het symbool staat voor levendigheid. De intellectueel kan zich er eventjes ‘proletarisch’ mee wanen, en de arbeider die het drinkt ‘stijgt’ in de rangorde. Het heeft een transformatieve kracht.

Rust, orde en natuur

Wijn is mythisch gezien van tegenovergestelde aard als melk, maar de dranken hebben dezelfde functie. Voeding kan volgens Barthes door de gewoontes die het creëert, bijdragen aan een nationale identiteit. De Franse identiteit is gelinkt aan de consumptie van wijn en de Nederlandse aan die van melk. Waar wijn decoratieve en statusverhogende connotaties heeft, doet melk voornamelijk denken aan rust, orde en natuur.

Zo ver als de beeldvorming rondom wijn en melk uiteenloopt, zo gelijken ze op economisch vlak: de productie van beide dranken is diep verweven met het kapitalisme. Het beeld van melk als puur en natuurlijk is in de moderne tijd opgeblazen tot mythische proporties ten behoeve van de verkoop.

Dat de Nederlandse identiteit van ondernemerschap perfect aansluit op melk als middel tot vooruitgang en groei, weet ook de zuivelindustrie. Zo hebben zuivelmerken hun marketing gericht op de relatie tussen de Nederlandse identiteit en melk. Ze combineren de ‘oer-Hollandse’ cultuur met hun zuivelproducten. Bij FrieslandCampina is dit terug te zien aan hun slogan ‘Proef het boerenleven’, hun grote schoolmelk-campagne, evenementen als ‘Boerderijdagen’ en de productverpakkingen met mooie Nederlandse landschappen.

Dierlijk zuivel niet toekomstbestendig

Tegenwoordig is echter bekend dat dierlijke melk een slechte invloed heeft op deze mooie landschappen. Er wordt drie keer zoveel CO2 uitgestoten voor een glas dierlijke melk tegenover een plantaardig alternatief. Bovendien is er voor de plantaardige variant minder water en land nodig. Dat dierlijke zuivelproducten niet toekomstbestendig zijn, is FrieslandCampina niet onbekend. Hier spelen ze op in met reclames over kleinschalige en groene boerderijen, die exemplarisch zouden zijn voor de werkwijze van FrieslandCampina.

Maar niets is minder waar. De zuivel van Campina klinkt onschuldig en kleinschalig, maar Campina is een van de grootste zuivelketens ter wereld met een stijgende omzet van 11,5 miljard in 2021. Het overgrote deel van de melkproducten wordt geëxporteerd terwijl de beelden die worden gebruikt op verpakkingen en in reclames focussen op kleinschaligheid en een groene toekomst dankzij melk. In de mythe wordt de economische identiteit ontkent.

Niet alleen FrieslandCampina doet er alles aan om de mythe rondom melk in stand te houden. Ook de Nederlandse overheid heeft hart voor de klimaatonvriendelijke zaak door hun belangen bij de internationale handel. Campina ontvangt ieder jaar tonnen aan subsidies van de Nederlandse overheid. Dit vermoeilijkt de groei van plantaardige melk: deze kan amper teren op subsidies en niet inspelen op de nationale connotaties van dierlijke melk.

Romantische groene beelden

De mythe van melk zit in de romantische groene beelden die Campina schetst, terwijl het slecht is voor het milieu (biodiversiteit), klimaat (stikstofuitstoot) en dierenwelzijn. De reclames van Campina verwijzen naar een eeuwenoude traditie en raken aan de onschuldige, natuurlijke en traditionele associaties van melk, die nauw verbonden zijn aan de Nederlandse identiteit.

Toch is melk niet zo onschuldig als het lijkt. Dat mensen in de supermarkt kiezen voor dierlijke in plaats van plantaardige melk, heeft alles te maken met de beeldvorming. Melk is zo diepgeworteld in de Nederlandse cultuur dat wanneer melk wegloopt in het afvoerputje, de Nederlandse identiteit lijkt mee te lopen.

Janette Bosma is raadslid voor de Partij voor de Dieren in Groningen

Iedereen kent de grote boze wolf die in veel sprookjes voorkomt. De bekendste moet Roodkapje zijn waarin de wolf de vijand is en het onschuldige meisje op een sluwe wijze wil lokken om haar vervolgens op te eten. De boodschap is duidelijk: hij moet worden vermeden.

Een echte grote boze wolf hebben echter weinig mensen meegemaakt. Ieder jaar leggen mensen tientallen kilometers af door het leefgebied van wolven zonder dat ze er erg in hebben, laat staan er eentje ontmoeten. Toch lijkt een bepaalde groep mensen in het bijzonder bang voor de wolf. Maar waar komt deze angst vandaan? En waarom is de angst momenteel zo groot?

De groep die het hoogst van de toren blaast over het gevaar van de wolf is de boeren. Zij roepen op tot een strijd tegen de wolf. In het diervriendelijkste geval wordt hij geweerd. De dieronvriendelijkste oproep kunt u zelf invullen. Boeren zijn bang dat ‘hun’ dieren worden opgegeten door de wolf en willen subsidies voor afrasteringen zolang het dier niet mag worden gedood. In veel gevallen is dit helemaal niet nodig. Bovendien valt het aantal slachtoffers van de wolf in het niet bij het aantal schapen dat de mens dagelijks doodt. En misschien zijn precies die afrasteringen wel symbolisch voor het probleem.

Sinds een lange tijd wil de mens over de natuur heersen. Iets wat we vaak ‘beheren’ noemen: aangelegde parken, onderhoudsarme tuinen en schrale natuurcompensatie zijn enkele voorbeelden die velen dagelijks ervaren. Dit geldt ook voor onze agrarische sector: kunstmest, landbouwgif, meer hekken, grotere stallen, lagere waterstanden en meer dezelfde dieren.

Jarenlang was het land van ‘ons’, de mensen met zijn kunstmatige beheer. 1-0 voor de mens zou je denken. Maar het is inmiddels duidelijk waar dit beleid toe heeft geleid. We leven in een klimaatcrisis en biodiversiteitscrisis. De natuur heeft verloren, maar wij nog meer.

Boeren zijn angstig; niet zozeer voor dat er dieren worden opgegeten door andere dieren, maar voor hun toekomst. Ze zien dat het beleid waartoe zij decennialang zijn gedwongen door een falende overheid fataal is. Ze zijn angstig voor hun toekomst en vol wantrouwen jegens de overheid.

Achter de angst voor de wolf schuilt eigenbelang. De boeren dragen de wolf aan als hun stokpaardje. Hij staat symbool voor hun wantrouwen naar de overheid. Een terecht wantrouwen als je het mij vraagt, maar een onterecht stokpaardje. Ten tijde van een biodiversiteitscrisis waarbij honderden diersoorten op het punt van uitsterven staan zouden we moeten vieren dat een beschermde diersoort haar weg terug vindt.

Janette Bosma (1997) is raadslid voor de Partij voor de Dieren in Groningen